Bij uitgeverij Damon verscheen onlangs Bespiegelingen van een schuldige toeschouwer, de vertaling van Conjectures of a Guilty Bystander van de beroemde monnik/schrijver Thomas Merton. Deze titel geeft zijn bijzondere positie goed weer: de monnik die ‘de wereld’ nauwlettend observeert, beschrijft en kritisch bevraagt, maar niet vrijblijvend en al helemaal niet vanuit de ivoren toren van een contemplatief leven. Hij heeft er deel aan, weet zich medeverantwoordelijk, ja, zelfs ‘guilty’.

Door: Wim Jansen

Ik hoef het wiel niet opnieuw uit te vinden om het boek goed samen te vatten. Dat gebeurt uitstekend op de achterflap: ‘De vaak korte, maar trefzekere bespiegelingen schetsen een goed beeld van Mertons denken in de jaren ’60. Hierin maakt hij ons deelgenoot van zijn maatschappelijke betrokkenheid, natuurobservaties, filosofische mijmeringen, kritische theologische standpunten en politieke analyses. Veel van zijn bespiegelingen hebben aan actualiteit nog niets ingeboet.’

Veelheid
De flaptekst geeft de bonte verzameling goed weer. We worden meegevoerd van hot naar her in de thema’s van de zestiger jaren die voor een groot deel nog altijd onze thema’s zijn.

Opmerkelijk zijn bijvoorbeeld de maatschappijkritische analyses die in onze tijd niet zouden misstaan. In het bijzonder over ‘de mythe van Amerika’ als aards paradijs, de wereld ‘zonder geschiedenis’ en dus zonder zonde. Je kon altijd opnieuw beginnen, hand in hand met God. Maar in dat paradijselijk idealisme had de Amerikaan niet door dat er van het begin af aan een eigen ‘erfzonde’ was, de uitroeiing van de indianen, en natuurlijk de slavernij die deel uitmaakt van de geschiedenis en de vrede van het paradijs verstoort: ‘Over nationale zelfgenoegzaamheid ligt een godsoordeel.’

Je zou het Trump toewensen om een tijdje met Merton in gesprek te gaan!

Maar voor iedereen is het lezen van dit boek een heerlijk verontrustende bezigheid. Alsof je bij Merton op bezoek bent in zijn kloostercel terwijl hij je zijn verrassende, soms ongemakkelijke  inzichten toont. Je kunt het zo gek niet bedenken. Hij neemt je bij de hand en laat je de wereld zien. De natuurlijke, de politieke, de literaire, de filosofische, de theologische, de dagelijks maatschappelijke wereld. Daarbij is het interessant om Mertons visie te vernemen op paus Johannes XXIII, Kennedy, de Cubacrisis, de technologische ontwikkelingen, de rassenrellen, de kernproeven, Vietnam en al die andere grote gebeurtenissen, personen en thema’s uit de tijd dat ik lichtzinnig mijn eerste dronkenschap vierde, mijn eerste meisjes zoende en geen weet had van de wereld dan dat die om mij draaide…    

Is er een rode draad in die bonte veelheid?

Rode draad
Die is nog niet zo makkelijk op te sporen en dan is het nog een subjectieve interpretatie. Een paar kenmerken die als zodanig kunnen fungeren:

Mertons eigenzinnigheid, bij tijd en wijle heerlijk scherp. Mocht iemand nog menen dat mystiek zweverig is of dat het monnikenleven wereldvreemd is, dan wordt die door het lezen van dit boek wel genezen: ‘De monnik is de ware filosoof.’ Zijn kritiek richt zich net zo goed tegen de kernproeven en de samenleving van de VS als tegen de eigen kloostergemeenschap. Vooral de teksten die hardop gelezen worden tijdens de maaltijden in de refter moeten het nogal eens ontgelden.

Misschien wel het belangrijkste punt: hij is en blijft verknocht aan de kern van het christelijk geloof, in het bijzonder het katholicisme, maar tegelijk universeel en open. Dat kan dus. Het is spannend om te zien hoe hij juist buiten het rooms katholieke gedachtegoed zoekt naar versterking daarvan, nota bene bij atheïsten als Nietzsche, Camus en Sartre, in het protestantisme van Barth en Bonhoeffer, bij de oude Grieken (met name bij de stoïcijnen) en in zen.

Het boek is minder contemplatief dan je zou verwachten. Zelfs nu en dan rationeel analyserend. Maar zijn contemplatieve aard verraadt Merton wat mij betreft het meest in wat hij noemt het point vierge: het maagdelijke punt, dat dan ook als rode draad mag gelden omdat hij daar telkens op terugkomt. Bijvoorbeeld in zijn aandacht voor zo’n moment in de dag, morgens vroeg als het net nog donker is en het eerste getjilp van de vogels klinkt: ‘De dageraad in een hemel nog zonder echt licht, een moment van ontzag en onuitsprekelijke onschuld, wanneer de Vader in volkomen stilte hun ogen opent.’ Maar ook geestelijk, in ‘dat puntje van nietigheid en armoede dat het ‘punt’ of maagdelijk oog is’ waardoor we Christus kennen.    

Meest inspirerend
Er zou nog veel te zeggen zijn over dit boek, in kritische zin bijvoorbeeld dat ik een beetje de stilte mis in al die scherpzinnige, cerebrale overwegingen. Ook zou ik vragen willen stellen bij de in mijn optiek nogal protestantse, dogmatisch aandoende passages over de ‘toorn van God’ waarin hij tegen Karl Barth aanschurkt. Daar raak ik hem een beetje kwijt.

Maar het liefst zou ik een bloemlezing geven van zijn vele sprankelende formuleringen. Die echter mag de lezer zelf ontdekken. Nu alleen nog wat ik zelf het meest inspirerend vond:

Merton was zonder meer een mysticus, maar hij sluit de mystiek niet op in een ongevaarlijke privéspiritualiteit, waarin het in onze tijd soms dreigt te ontaarden. Hij laat zien dat mystiek niet anders dan profetisch kan zijn, d.w.z. de dingen door hebben, doorzien, ontmaskeren, tot op het bot gaan. Dat mystiek verzet is. Verzet tegen een cultuur die de aarde en de mens aantast. Dat het mystieke leven in essentie een vorm is van stille anarchie.  

Boekgegevens
Voor boekgegevens of om dit boek te bestellen: klik hier.

Over Wim Jansen
Wim Jansen (1950) is theoloog, schrijver en dichter, aan christendom en religie voorbij – en uitgekomen bij de mystiek van de Liefde. Hij is emeritus predikant van Vrijzinnig Delft en de Vrijzinnige Koorkerkgemeenschap in Middelburg en was ook lange tijd werkzaam in het onderwijs, met name aan de Hogeschool Zeeland. In maart 2020 verscheen zijn boek O vader wij zijn samen geweest. Voor meer info: www.wimjansen.nu.