Het nieuwe boek Katharsis van religiewetenschapper Thomas Quartier werd enkele weken geleden in Nijmegen ten doop gehouden, waarbij het eerste exemplaar door de uitgever aan de schrijver werd overhandigd. Vanaf begin februari a.s. zal het boek te koop zijn in de boekwinkel. Gert den Hartogh mocht alvast de tekst lezen en schreef onderstaande recensie.

Door: Gert den Hartogh | Foto: Pixabay

Wat bij eerste lezing van Katharsis onmiddellijk opvalt, is wat ontbreekt. Afgezien van de (bonte stoet) auteurs die hij expliciet citeert, noemt Thomas Quartier in dit boek geen enke naam. Even opvallend is wat hij níet doet: hij gaat niet in op het concrete conflict waardoor hij in opspraak raakte en dat uiteindelijk leidde tot zijn uittreden uit de Benedictijner orde. Het boek is geen verdediging, laat staan een apologie. Het is veeleer een messcherpe zelfanalyse, geschreven vanuit de binnenkant van een crisis, zonder poging tot rechtvaardiging naar buiten toe.

Quartier hanteert daarbij bewust de metafoor van de katharsis. Dit begrip – doorgaans vertaald als ‘loutering’ of ‘zuivering’ – werd door Aristoteles gebruikt om te beschrijven wat een goede tragedie met haar toeschouwers doet: zij worden zó het verhaal ingetrokken dat het uiteindelijk tot een persoonlijke loutering leidt. Precies zo heeft Quartier de gebeurtenissen van het afgelopen jaar ervaren. Tegen wil en dank werd hij een tragedie ingezogen, waarin hij zelf de hoofdrol bleek te spelen. Niet als held, maar als iemand die zijn eigen leven, overtuigingen en verlangens onder ogen moest zien.

Die keuze bepaalt de toon van het hele boek. Katharsis is geen verslag van feiten, maar een reflectie op ervaring. Het gaat niet om schuldtoewijzing of wederhoor, maar om de vraag wat er existentieel gebeurt wanneer vaste kaders wegvallen: het klooster, de gemeenschap, het ambt, het morele zelfbeeld. In die zin is dit, zoals uitgever Rinus van Warven bij de presentatie treffend zei, een stoer en moedig boek. Stoer omdat het weigert zich te voegen naar het verwachtingspatroon van publieke verantwoording. Moedig omdat de auteur zich niet verschuilt achter algemene formules, maar zichzelf onderzoekt zonder vangnet.

Juist als protestants theoloog herken ik in dit boek opvallend veel door en door protestants materiaal – niet confessioneel, maar structureel. Het wantrouwen tegenover religieuze vanzelfsprekendheid, het afzien van morele superioriteit, het voortdurend ontmaskeren van macht, ook wanneer die zich spiritueel of institutioneel voordoet: dit alles ademt een protestantse grondhouding. Niet de orde, maar het geweten staat centraal. Niet de vorm, maar de waarachtigheid van het bestaan voor Gods aangezicht: coram Deo. Er is geen triomf, geen synthese, geen afgeronde waarheid – slechts leven zonder garantie.

In dat licht krijgt ook een klassiek protestants motief bij Quartier een eigentijdse gestalte: de gedachte dat de wereld zelf feitelijk het klooster is (Luther!). Niet omdat zij heilig of ordelijk zou zijn, maar omdat wij ons midden in die wereld bevinden als zoekenden. We zijn allen, op verschillende manieren, godzoekers. Het klooster wordt in dit boek niet eenvoudigweg verlaten, maar radicaal verbreed. Het is niet langer een afgebakende ruimte met muren en hiërarchie, maar een manier van bestaan: onderweg, kwetsbaar, blootgesteld aan mislukking én aan genade.

Een sleutelrol speelt daarbij wat Quartier zelf (met een term van de Frans cultureel antropoloog Claude Lévi-Strauss) aanduidt als bricolage. Hij hanteert bricolage zichtbaar en eerlijk: hij werkt met wat voorhanden is – filosofie, psychologie, mystiek, muziek, liturgie, persoonlijke ervaring – zonder de pretentie van volledigheid. Tegelijk laat hij die bricolage nooit verharden tot systeem of methode. Zij blijft voorlopig, corrigeerbaar, open. Dat levert een blijvende spanning op met wat hij consequent bewaart: de open ruimte. Die ruimte wordt niet ingevuld, niet dichtgeplakt, soms zelfs bijna pijnlijk opengehouden. Die spanning lost hij niet op, en precies daarin schuilt de kracht van het boek.

Quartier treedt in Katharsis duidelijk naar voren als mysticus, maar dan wel als een mysticus die zich zeer bewust bedient van meta-taal. Hij schrijft niet over God alsof God een object zou zijn, maar langs God heen, tastend, terugnemend, corrigerend. Woorden als ‘God’, ‘geloof’, ‘genade’ en ‘heilig’ functioneren niet beschrijvend, maar openend. Ze scheppen ruimte en verhinderen dat ervaring stolt tot leer of moraal. Het is klassieke mystiek, maar ontdaan van metafysische zekerheden en geplaatst in een laatmoderne context.

Daarmee hangt ook samen dat filosofen en psychologen in dit boek vaker optreden dan theologen. Dat is geen verlegenheid, maar een verschuiving van locus. De theologie gebeurt hier niet primair in leerstellingen, maar in reflectie op ervaring, falen, katharsis en wat Quartier, in navolging van Richard Rohr, de tweede levenshelft noemt. God verschijnt als de Grote Onbekende: als naam voor een roep, een aandrang tot leven, mildheid en waarachtigheid. Dat Jezus met grote terughoudendheid ter sprake komt, is vanuit deze beweging begrijpelijk. Elke christologische verdichting zou het risico in zich dragen dat de zorgvuldig bewaarde openheid weer sluit.

Wat vooral bijblijft, is de manier waarop Quartier schuld laat oplossen in verantwoordelijkheid, oordeel in zelfonderzoek en verlossing in een langzaam leren leven met wat is. Hij schrijft niet vanuit overwinning, maar vanuit doorgang. Niet vanuit het einde, maar vanuit het midden. Dat maakt Katharsis existentieel geloofwaardig, ook – of juist – waar het theologisch geen afronding biedt.

Zo bezien verdient de kwalificatie van Van Warven alle instemming. Katharsis is inderdaad een stoer en moedig boek. Niet omdat het luid is, maar omdat het weigert te schuilen. Het vraagt veel van de lezer, maar heeft waarschijnlijk nog meer gevraagd van de schrijver. Het is geen antwoord, maar een oefening in waarachtigheid – en precies daarin ligt zijn betekenis.

Boekgegevens
Thomas Quartier, KATHARSIS. Onderweg vanuit het klooster
Uitgeverij Van Warven, € 19,95
Klik hier voor meer info.

Gert den Hartogh is theoloog en leraar klassieke talen